Chile jichha phaxsin 2019 maranxa, mä ch’ama tukuyañawa qhanqhan uñicht’ayawayi. Janiw mä yaqha pachati utjañapäkänti, uka jach’a suyt’awxa taqi markaru irpäna. Nayraqataxa ukax transporte público jan walt’awi qhananchäwiwa ukhamarak jupanakax walja irnaqir mayiwinakampi. Uka arsuñanakax jach’a arxatawinakaru ukhamarak aruskipañanakaru tukuwayi, ukat janiw utjkänti chiqampi jan chiqampix. Ukax janiw uñjkasänti, jichhax taqi pachan markaru.
Ukatxa amuyt’añapuniwa ukaxa taqi may may jaqinakax jichha phuqasiwinaka utjapxi ukhamanakata. Mä qhipa uñt’ayatax walja qhananchäwinakaxa utjapxäna, qawqha jan walt’awinaka ekonomiampi, markampi jan walikiwixa uñacht’ayäna jan ukax chiqax ukat mä arxatañanipäna, yaqhippachankirinakasti pisiwa. Uka ch’amanchäwinakampi jan walt’awinakampi, taqi ukax taqichañanwa mä turkutañaru ukhamarak uñt’ata. Pensionanakaxa, q’axu qhananchawinakampi, yatiñanakax Chile markaru qulltanakaru jan walt’awinakamp suma arxatawinakampi.
Ukampirus, Estado ukaxa janiw walikiñamp ch’amanchawimpi arsusawaykiti, jan walt’awimpi arsusawix protestanakaru juk’a janiw tukuyañamäkiti. Uka phaxsinakanxa jaqinakarux qhananchapxäna, jaqi derechonakax janiw sum uñjkasapänti, ukatxa jach’a ch’amañchäwimp qhananchäwiw markanakan utjawayi, uka arsusawix ch’iqtawinaruw tukuwayi.
Mä juk’a wali llakitawa ukax post-estallido uñakiptäwinaka ukatxa janiw walja yatiñawix utjkänti ukaxa política nacional uñjasirinakampi. Walja irpirinakaxa, oficialismompi oposiciónampi, janiw suma autocrítica ukaxa katuntasipkänti jan ukax mayjt’asipkänti. Jupanakaxa janiw kamsuyapkänti, jupanakan phuqhawi ukhamarak pantjinakaparu. Ukhamawa uka jach’a chuymanakaxa janiw markan ukhamarak jaqinakan arsuñanakampi chikanchaskapkänti, jupanakaxa ch’amampi jach’a uñt’atampi askichasiristuwa.
Jupanakan pantjinakap uñt’añanakax jach’a ajjsarayatawa politikonakarux jan amuyt’añataki, jan ukax juk’ampiw ukxa juk’a tukuyañataki. Ukxarusti, taqi qawqhanakatxa jan wali aruskipt’awimpi mayjt’awayapxi. Mä suma qhananchäwixa utjaykasax, ukxa jupanakaruxa protestanakaru ñanqhanakan ukhamarak vandalismonakan arxatañaru tukuyañäwa, ukatxa janiw markanakar ch’amanchkasax, jan ukax jaqinakan mayiwinakapxa jan wali uñt’añawa tukusipxi.
Aka contexto ukankirixa, mä wali llakita sartawixa utjawayiwa: taqi markan amtayata uka jichha phuqhawi ukaxa pisi tukuyawi. Politiconakarusa, yaqha jaqinakaru jan ukax qawqhanakatxa, walja amuyunakaxa utjawayi, ukaxa ukarux suma jan wali tukuyawiwa uka phaxsinakaru janiw jan walt’ayata jan ukax, ukarux ukjam mayachäwimp qhananchatawa, janiw sumanakjamaka uñacht’awayapki uka phuqhawi uñjañatakixa, jupanakarusa uka sartawix wali suma ch’amampi jan walikipuniwa.
Ukatxa, janiwa amuyt’añxaxa wakisiwa, uka arsuñaxa jach’a ch’amampiw utjawayi, akaxa jaqi markankir ch’amañchäwimpix, yaqhip markan qhipanakaruxa ukax waljaniw markanakampi irpirinakapampi pisi tukuyawix utjawayi. Akham amuyunakaxa qhananchayasiwa janiwa, nayrar sartawixa, qhipa tukuyapuniwa. Taqi Chile markanakax ukaxa mayjt’asiwimpi uñjawayiwa, ukax waljaniw amuyt’ayaña jach’a amtampi arsupanxa markanakaxa.
Aka historia mayjt’ayañatakixa ukhamarak jaqi markan qhipa uñt’ayapxañatakixa jach’a jan walinakawa Chile marka qhiparusa. Nayraqat jan amuyt’añax janiw markaru askichaniti, ukaxa jan wali amuyunakampi jan ukax markaxa mä jach’a uñt’ayatawa tukusi. Ukax jan walix janiw amuyasitäti, jan ukax ukaxa markanakan uñt’ayata. Ukax jaqi markanakaru jan walt’awinakampi jan sarnaqañanakas amuyatäniwa, markanakan qhipankir jan walt’awinakasa taqi qhiparuw jichhakipxani.
Jaqinakat amuyunakapatxa, uka pachaxa wali ch’ama tukusitäwa. Mä thaxtanakanxa, wali jach’a mayawiwa politiconakampix, jupanakaxa janiwa ch’amani uñjatapkiti markar amtäwimpi askichañatakixa. Ukampirus, walja amtañanakawa utjasi, aka jichha phuqhawi tuqir jan walinakampi ukhamarak machaq jan walt’awimpi politicanakaxa sartawayi, janiw mayjt’asitapkänti, mä juk’a yaqha amtäwimpi, taqi jaqinakan aruskipañatakixa ukhamarak yaqha machaq politika sartañataki.
Markax jach’a phuqhawi ukar uñt’atawix ch’amampi uka uñacht’awimpi. Uka suma amuyt’aña, ukaxa aruskipañanakampi ch’amanchäwi uñt’añapxañax, ukhamarak taqi jaqinakan mayiwinakaxa suma tukuyäwi, janiw markax nayrïru jach’a aruskipañampi jan waliki. Ukhamaraki, mä suma, walja, ukhamarak jach’a kawsayata markan uñt’awayiñani.
Juan Carlos Hernández Caycho
Arsusirinakampi – Consultorinakampi Uñt’añawi
