Taxi chiqankirirampi, kunti aruskipaskiriri, wali jaljañañ waljaña munta, San Antonio quta putakasanqa uraqikha uta Placilla jakir saraña, kunaqha 1200 familianak uñjasipki. Qillqañ uta, markachirinaka irnaqapkipanxa, Queltehues Sullkhanakaki tantachasiñaniwa. K-tuqis tanqarunak uñstawayi, 94 familianak uñstayasiñapataki, aytampiw chiqanxa, ukatxa kallkant arnaqayarakisxa. Ukax qillqañ urapanakaniwa, ukhamarak Jallallpachan kunaw ukx tantachasiñanakani, guitara yatichäwi, ukatxa qillqañanaka. Chiqa lurañ utarux Internacional saraqhatawa, ukanxa machaq markachirinaka saraqhipki. 5 maran jakirinakakiwa ukhamaxa, ukatxa ch’umi Zegers utjiriwa, Bellavista utasa.’
Qullqañ Queltehues jakirisa, Braulio Bulnes satakiwa: ‘Aka jakirinakampi jakhthapiñani, kunaqha sapa qamasaw qillqawis ukhamarak qamaskiptasxa, markachirinakasa kunsa lurasiñ munapxtana, juk’aqiñakani ukatxa jiwasa markanakaxa amtaskamawa. Ukhamarak janiwa khitinakaniwa jach’a willkañanakani, aka kimsataxa juk’a chikawiqasikix jiwasa uñstayaña, ukhamarak jakañax wali k’achakasiwa’.
– ¿Janiwa utxataxa utjañapatakiwa?
«Janiwa ukakwa. Aka jach’añawa amuyunakaxa qhanañchasiñatakixa.»
– Uñtasïwixa uta lurañanakaxa wali qhatati ukhamarak suma luratawxa.
«AFP-t uñch’ukiwayataxa ukhamarak qutunakan thuqtaña qhispiyataxa, janiw mayjt’ayañasiti. Ukatxa, aka qullqaxa uta lurañatakwa chhaqtayapxta.»
Braulio sapxiwa, aka markachirinaka “qarichhiri, kamayiri, uta lurarinaka, qallthapirinaka, simirkanirinaka, kawkir puririnaka, salud ukhamarak arnaqañani, akana jawilliri ukhamarak qamasañani.” Ukhamarak markachirinaka qamasani, yaqha jakira amuyañani, akatxa wali kusisañaniwa, qamasanxa chiqa ukhamarak qhispiyirinakampi, ch’iqapun jilirinaksin, uñjayawa.
– ¿Ukax kunsa jan walt’awinakaxa?
«Dirigentinakaw utji, anti-markachirinakaxa, ukatxa ch’amañaniñ munasipxi, qhitinakarakiw qallantapxi, ukatxa janiw khuyantapxi. Ukax amuyuyayaw jiwasa saraqankasipxi ukhamarak markachirinakampi, mayni markanakampi ukhamarak sawkasipxañaniw utaw utjayañasax saraqasisipkisa. Ukhamarak khitis ukhawis utxayañapxa, ut’achapxañaniw ukhamarak qillqantapxañaniw qhispiyayasinxa. Ukhamarak payïr qhananchäwinakawa mä qullasirinakampi qhispiyasipkanxa, mä jach’a willkañampixa, ukatxa 17 Mayo saraqhanjakaxa ukhamarak jaysapxañaniw uka polisia utanxa.»
Ernesto Arredondo satakiwa, mä suma aririr jaqinawa, karaoke katuqirinakata. Pä kullakaninakapawa ukatxa maqatañanipawa, San Antonio markanxa kimsaqallqu maranakaniwa. «Jilïr ch’amakamawa ukatxa wali sumanakawa aka utanakana lurasina. Ukhamarak utaw uñstayapxañaniw. Mä wakichäwinak utjayañatakiwa, ukhamarak wali sumanakawa, ukatxa nayaw ukhamarak mä wayñi luranaka, amtanakampi apnaqäwirakïsmawa, janiw mä himno utjayañatakixa.»
Erick Tolosa, 35 maran janiwa, qhawqha kunakaniw irnaqäwi yatichäwi ukhamarak aririr jaqi uñstayapxañaniwa.
– Jumax jamach’inakankirirïstawa. Quta pataru saraqhañampi ukatxa aka campamentox ch’askhatuwa mä sacha manqhanxa.
«Jiwasa “queltehue” sutimpi sutichapxtanwa, kunayman ukhamarak jaqinakaxa ukamp uñstayapxiw k’uchikipanaxa. Aka uraqina utjixa jamach’inakaxa, kunti chiqantañaxa, jamach’ipachanakaxa ukatxa mä suma sutimpix khitinakampi jamach’inakaru churapxiwa. Akata uta quqi uñstayapxiwa k’uchuki sarapxiwa amayirinaka mayampixa, ukhamarak yaqha jamach’inakaru jaljapxiwa, jaqinakampi lurapxiwa, qhiparusti amuyt’äwxa irnaqäwixa, ukampiwa jani kunas uñstkanx ukhamäna. Ukhamarak uraqinaka k’uchikiw, uñstayapxiwa amayirinaka, markankirinaka jakir jaqinaka uñstayapxiwa, ukhamarak “Bato” sata jaqinakan markapataxa. Ukatxa aka uru umanakapampi k’uchikipawa, kunatixa sacha manqhanakana walja ch’uqi uñstayapxiwa, ukatxa jan janiw niya wilanqaniw, yaqha sachanakatxa aka uraqina utjki uka ukhamäniwa. Ukampiwa juk’amp awatki uka ch’iyara, peumo, litri, ukhamarak quillay utjawayiwa.»
Nidia González, yaqha Queltehues tantachasiwin jakiririmpiw sapxi: «Jach’a amuyux markankirinakan arusa achakiwa» ukatxa arsupxi: «campamentonxa walja warmi jila kullakanakaswa, wali qamasañani, jan jakhthapkirinakaswa ukatxa jan kunsa janiwa, wali ch’amakakiwa ukhamarak qhispiyapxañaniwxa. Markachirinakas wali awataki uñstayapxiwa ukhamarak ch’amanchaña munasipkiniwa. Ukampirus mä q’axawirinaqampi qamasiñas ukhamarak jach’a amuyunakampi ch’amapampi utjayañaniwxa, ukhamarak qhathwiwa walja markachirinakan uñstayapxañaniwa.»
– ¿Kamsat jupax jisk’a jaqinak taypinkapxi ukax amuyasma?
«Amuytwa jisk’a jaqinakataki jiwasan munasipxtwa ist’añaniwa, ukaxa wali askiwa jupanakan sapa mayninak saphi k’umiñatakixa. Jiwasax jiwasa pachpaw jiwasa wawanakaru suma yapump q’ipirapxarakiñani, ukat jupanakampiw khä sumaw jakawi jikxattayapxarakiñani.»
– ¿Ukhamax kamsat sartasiñankapxi ukanakat jach’añchapxi uka kunas utji?
«Jach’añchaña ukaxa janiw utjawaykiti sasa, ukampirus wali chiqawa. Sumasipki ukax yaqha t’aqanakan jak’asipxiraki uka qawqhanakataki, jiwasax t’aqhisirinakarux amparampi sartasipxañani ukhamarak jach’a taqi markankirinakar sumapach jikisiñatakiwa amuyapxta. Ukampirus walja jaqinakarux jach’añchaña ukaxa jan k’uchiki ukhamawa amuyt’asi. Ukatxa, kunaymana urunakxaraki sumapachaw jiwasax saphi aruskipañaxa, jupanakarux qhant’ayapxañaniwa jach’añchaña ukaxa kamsätix jan walt’äw uñt’ayapxäni ukat k’uchipxañani ukhamarak sumapach sartasiñatak yatiqaña arust’asiñani. Markataki jach’a sartasiñax ukarux saraqapuniniwa ukhamarak saphi qhathapta ukat janirakiw saphi jilt’awaykiti, aka sartasiñax ukaruxa saraqapuniwa janiw maynin janch’pach jan utjaraki.»
Valeska Vega Suyai ukaxar sarantäwi jupampix arunt’atapata, Queltehues ukar arust’awimpiw manta, qhan amtañax sumanakiwa uka aka suynuku ukaxa. Markachirinaka t’aqhiw jupanakakiptawa jupanakar amparampi sartasipkiri. Jach’a markachirinakatakix jan qhipatatakix wakisiwa aka taqi jaqinakarux yatiyapxañani ukhamarak chiqpacha qhant’ayapxañani ukamp sumapach sartasiñatak ukhamak arust’asiñataki.»
«Jupanakawa nayarux janiw wali amuyasirakiti jan aruskatapxañapataki aka taqi jaqinakampi, janiw qhipatatakixa. Ukat nayax walja markachirinakampi arunt’apxañaniwa, jupanakarux walja amuyt’askakiwa ukat taqi sartasipxañani sumapach, ukat janipuniw janiw arusipxañapakiti sasa.»
– ¿Kunatix aka Tomas ukanakampi Jach’a Sartasiñ Utanakampiruw arunt’añäta ukax kamsa?
«Walja yuspajaraxtanwa uka aruskipawimp taqi chiqapamp sartasiñatak wakichäwimp utjañatakixa. Ukampix kunatix nayax ukan uñjaskta ukax irnaqt’aña, taqi jaqinakat qhananchäwi ukat janipuniw taqi markax partituchani ukjam arunt’añapakiti.»
Ukax jach’a markax urunakaruw puri, Placilla de San Antonio uka t’aqanakarux k’umar walja qunuñ t’aqanakaw utjaraki. Ch’uxña k’oma yapu t’aqanak uñisax inti ukax jach’a uma ch’iyara quta jak’aruw yatiyaraki. Ch’alla yapu uraqinakarux jan aruskipt’asa, t’unipaxa ukaw ukatxa aliriyapxi markachirinakaru ukampix pachpa t’unipax saraqapxi.
Por: Andrés Figueroa Cornejo
