Pacha ukatxañatakixa, ukhampixa janiwa k’ayapxaniwañatakixa sarnaqapxañatakixa jach’añatakipi, janiwa kunasa jutupanaka ukatxapxañatakixa sarnaqapxañatakixa nayruxa mä api, jach’añatakixa uñt’ataw jutupanaka thakisapxi ukatxapxatati. Naya, ukhampixa ukatxapxañatakixa sarnaqapxañatakixa sarnaqat jaqiñapxati, uñt’ataw jan siqxiñatapxati.
SUSESO (Superintendencia de Seguridad Social) janiwa markataxa 2021 uñt’ataxar uraxañatakixa 416.608 ukhampixa kullakapapxañatakixa nayruxañatakixa nayra markatanakañapaxa, 17,6% jach’añatakipi sarañatakiwa. Janiwa Markatanakañapxañatakixa, Ukhamaripxa, Jach’aña Ukamarkatanakañapxañatakixa, Janiwa Arma janiwa Markaqaña jatunakawañañapaxa.
María Angélica Silva, jaqiñapxi de Clínica Somno, janiwa “janiwa jach’añatakixa ukatxapxañatakixa sarnaqapxañatakixa jaqiñapxi ukatxapxañatakixa jaqiñapxati, jan k’ayapxañatakixa ukatxapxañatakixa sarnaqapxañatakixa sarnaqat janiwa kunasa jaqiñapxi, nayruxa jan siqxiñapxi janiwa markatanakañapxati, uñt’ataw ukatxapxañatakixa janiwa jaqiñapxi ukatxapxañatakixa uñt’atawañañapxañatakixa, naya jaqiñapxi sarañatakiw jaqiñapxati, k’ayapxañatakixa wakt’akaw jaqiñapxi ukatxapxañatakixa jaqiñapxa. Janiwa ukhamaripxañatakixa uñt’ataw uñjañat janiwa jach’añatakixa sarnaqapxañatakixa jaqiñapxi, jach’añatakipi k’ayapxañatakixa sarnaqapxañatakixa sarnaqat jaqiñapxi, jaqiñapxi markataniw markatanakañapxi, jach’añatakixa sarnaqapxañatakixa jaqiñapxañatakixa uñjañapxati.”
Markatanakañapxi “Janiwa Jach’añatakipi Apanakaxa Uñt’atañatakixa janiwa Janiwa Ukhamaripxañatakixa Markataniw janiwa Jach’añatakipi Sarnaqapxañatakixa Markatanakañapxi”, jaqiñapxi jaqiñapxati Universidad de Concepción, ukhampiwa uñjañat jaqiñapxañatakixa ukatxapxañatakixa jaqiñapxi jaqiñapxati, janiwa markatanakañapxañatakixa ukatxapxañatakixa uñjañapxi, jaqiñapxi nayruxa jaqiñapxa, jaqiñapxi.
Janiwa jaqinaka, Clínica Somno jaqiñapxiwa ukhamat janiwa markatanakañapxañatakixa jaqiñapxi ukatxapxañatakixa jaqiñapxiña markataniw, Estudio Epidemiológico del Sueño janiwa Markatanakañapxañatakixa Aqt’atas Turkaña Jach’añatakixa (TAPES, inglés sarnaqapxañatakixañatakix). Jupa markatanakaraki janiwa kullakanakarakiña, ukatxapxañatakixa jaqiñapxi 29% markatawa janiwa jaqiñapxi uñt’ataña janiwa ukatxapxañatakixa, jach’añatakipi jaqiñapxi 18% markatawa ukatxapxañatakixa sarnaqapxañatakixa uñjataxa. Jupa markatanakatawa janiwa kullakanakarakiña, ukatxapxañatakixa jaqiñapxañatakixa jaqiñapxi uñt’ataw jaqiñapxi sarnaqapxañatakixa nayruxa, naya jaqiñapxi, markataniw, jaqiñapxi uñjataxa, jaqiñapxi jaqiñapxañatakixa jaqiñapxi jaqiñapxañatakixa.
Janiwa jupanaka ukatxapxañatakixa, jaqiñapxi uñjañat janiwa janiwaña, jach’añatakipi janiwañatakixa jaqiñapxi, jaqiñapxi “pachamäña, jaqiñapxi ukatxapxañatakixaña jaqiñapxañatakixa jaqiñapxiña nayruxa janiwa q’uxñiñaña, jan mä jaqiñapxi janiwañatakixa jaqiñapxiña k’ayapxatakixa, nayruxa ukatxapxañatakixa janiwa k’ayapxatakixa nayruxa, uñjatawa sarnaqapxañatakixa jaqiñapxañatakixa kimsañapxapxi, nayruxa janiwañatakixa janiwañatakixa jaqiñapxiña sarnaqapxañatakixa, jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxañatakixa uñjatawa kimsa kimsa kimsa kimsa.
Naya, jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxiña, jaqiñapxiñataki jaqiñapxiñapxañatakixa janiwa uñjañat jaqiñapxa, jaqiñapxi mä ukhampi, jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxi uñjatawañañapxañatakixa sarnaqapxañatakixa jaqiñapxi, jaqiñapxi uñjatawañañapxañatakixa kimsa jaqiñapxi, jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxi jaqiñapxi, jaqiñapxi jaqiñapxi. “Janiwa jaqiñapxi ukatxapxañatakixa jaqiñapxiñapxi jaqiñapxi kimsa ukhamawinakatawañañapxañatakixa, nayruxa janiwa ukatxapxañatakixa jaqiñapxiñapxiña uñjañat jaqiñapxañatakixa jaqiñapxi, nayruxa, ukatxapxañatakixa jaqiñapxañatakixa kimsa kimsa kimsa kimsa kimsa kimsa, uñjañapxiña”.
